Przy ubieganiu się o kredyt hipoteczny musimy liczyć się z tym, że bank będzie od nas wymagał różnego rodzaju zabezpieczeń. Jednym z nich może być hipoteka umowna.
Pod pojęciem hipoteki umownej kryje się ograniczone prawo rzeczowe do nieruchomości, powstałe na wskutek przepisania na osobę trzecią, w tym wypadku bank, prawa do tejże nieruchomości. Wartość zabezpieczenia powinna odpowiadać zaciąganemu zobowiązaniu. Przy ustanowieniu tego prawa konieczne jest oświadczenie właściciela. Ponadto zgodnie z art. 2451 kodeksu cywilnego, niezbędna jest też umowa między uprawnionym a nabywcą oraz – jeżeli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej – wpis do tej księgi, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Przy sporządzeniu umowy hipoteki umownej nie wymaga się wizyty u notariusza, aczkolwiek najczęściej to w jego obecności dochodzi do jej zawarcia, gdyż prawo wymaga jego poświadczenia przy oświadczeniu właściciela nieruchomości o ustanowieniu hipoteki umownej. Na wniosek dłużnika lub wierzyciela ustanawiany jest również odpowiedni wpis w księdze wieczystej o obciążeniu danej nieruchomości.
Warunki hipoteki umownej mogą być różne w zależności od ustaleń w sprawie kredytu hipotecznego z bankiem. Warto jednak zaznaczyć, że prawo to nie ogranicza w żaden sposób prawa właściciela do sprzedaży nieruchomości. Może to skutkować albo całkowitą spłatą zadłużenia i wygaśnięciem hipoteki umownej, jeśli udało się ze sprzedaży uzyskać odpowiednią wysoką cenę; albo przeniesieniem obciążonej hipoteką nieruchomości na inną osobę, jeżeli ta wyraziła zgodę na taki zakup, a dotychczasowy właściciel nie uzyskał tylu pieniędzy by spłacić zaciągnięte zobowiązanie.
Hipoteka umowna wygasa wraz ze spłatą kredytu lub pożyczki. Odpowiednie dokumenty poświadczone notarialne muszą zostać złożone do sądu w celu wykreślenia wpisu w księdze wieczystej Jeżeli natomiast spłata w wyznaczonym terminie nie nastąpi, to bank stanie się właścicielem danej nieruchomości. Bardzo często hipoteki ustanawiane na rzecz banku określa się mianem „hipotek bankowych”. Pamiętać jednak należy, że samą hipotekę umowną można ustanowić także w zobowiązaniach wobec parabanków czy osób fizycznych.